2014-09-19: W Muzeum Sztuki w Łodzi 19 września 2014 r. została otwarta wystawa „Teresa Żarnowerówna (1897-1949). Artystka końca utopii”

Z Wikinews, wolnego źródła informacji.
piątek, 19 września 2014

19 września 2014 r. w Muzeum Sztuki w Łodzi otwarto wystawę pokazującą życie i twórczość Teresy Żarnowerówny, artystki najbardziej zaangażowanej w działania społeczne i polityczne awangardy konstruktywistycznej okresu międzywojennego, pionierki tego nurtu w Polsce, rzeźbiarki, graficzki, scenografki i architektki, życiowej partnerki Mieczysława Szczuki. Wystawę w siedzibie Muzeum Sztuki w Łodzi przy ul. St. Więckowskiego 36 będzie można oglądać do 23 listopada 2014 r.

Wystawa tej wielkiej postaci awangardy jest pod patronatem minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Małgorzaty Omilanowskiej oraz Marszałka Województwa Łódzkiego Witolda Stępnia. Otwarcia dokonał Dyrektor Muzeum Sztuki Jarosław Suchan w towarzystwie kuratora wystawy Milady Ślizińskiej oraz rodzeństwa Any i Aleksa Abramowiczów z Nowego Jorku, którzy na wystawę dostarczyli około 100 oryginalnych prac swojej ciotki czyli Teresy Żarnowerówny. Prace te po raz pierwszy zostały pokazane publicznie i jest to pierwsza taka wystawa prac artystki nie tylko w Polsce, na dodatek zawierająca tak wiele oryginałów, bo i prace z okresu kanadyjskiego.

Teresa Żarnower (Żarnowerówna) urodziła się w 16 grudnia prawdopodobnie 1897 r. w Warszawie, a zmarła 30 kwietnia 1949 r. (niektóre źródła podają niepoprawnie 1950 r.) w Nowym Jorku. Pochodziła z zasymilowanej rodziny żydowskiej, ojciec Aron (Arnold) był właścicielem sporej fabryki bielizny. W warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych w pracowni Edwarda Wittiga w latach 1915 – 1920 studiowała rzeźbę. Praca dyplomowa akt Ewa została w 1920 r. nagrodzona przez Ministerstwo Sztuki i Kultury. Pozostawała pod wpływem konstruktywizmu. Podczas edukacji artystycznej urzekły ją idee awangardy, zafascynowała ją bezkompromisowość radykalnej sztuki o konstruktywistycznym rodowodzie. Nawiązała kontakty z komunistycznym środowiskiem działaczy robotniczych, stanęła zdecydowanie po lewej stronie polskiej sceny politycznej.

Jest autorką rzeźb, geometrycznych kompozycji abstrakcyjnych malowanych na płótnach, a także tworzonych w postaci linorytów barwnych i rysunków. Wykonywała fotomontaże i plakaty agitacyjne, zajmowała się typografią i współpracowała przy projektach architektonicznych.

Ta wielostronność zainteresowań artystki znalazła odbicie w programowej wypowiedzi Żarnowerówny z 1923 r.: "Najwszechstronniejsze pole do wyrażania się znajduje artysta w widowiskach kinoteatralnych, gdzie łączy elementy poszczególnych odłamów sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura, poezja, muzyka, kino, taniec) poparte doskonałością środków technicznych (wyzyskanie energii elektrycznej). Środki, jakie wprowadza nowa sztuka usuwają przypadkowość, dając monumentalność, która jest uwarunkowana przez konstrukcję równoważną przyczynowości i współzależności kształtów dających równowagę" (Katalog Wystawy Nowej Sztuki).

Twórczość Żarnowerówny pozostawała pod wpływem rosyjskiego konstruktywizmu i holenderskiej grupy De Stijl. Artystka, podobnie jak Mieczysław Szczuka, którego poznała jeszcze w trakcie studiów, miała lewicowe poglądy i w swoich plakatach, projektach druków i fotomontażach łączyła zaangażowanie polityczne ze zdobyczami sztuki awangardowej. Dzięki swojemu bratu Dawidowi, członkowi Komunistycznej Partii Polski, dość wcześnie zapoznała się z ideologią marksistowską i brała żywy udział w ruchu rewolucyjnym i jego propagandzie wraz z politykami i działaczami lewicy okresu międzywojennego (między innymi z Janem Hemplem). Ważne okazały się kontakty artystki z Franciszką i Stefanem Themersonami, Józefem Wittlinem, a także Czesławem Miłoszem.

Po 1924 r. czystym malarstwem i rzeźbą zajmowała się mniej, natomiast bardziej zainteresowała ją sztuka społecznie użyteczna, jak typografia, grafika książkowa i prasowa, a także plakat, fotomontaż i projektowanie architektoniczne. W latach 1924-1926 razem ze Szczuką zaprojektowali przy pomocy architektów funkcjonalne zespoły mieszkaniowe, które chociaż nie zrealizowane, weszły do historii polskiej architektury awangardowej. Jeden z nich o nazwie Domy ogrody w miastach ogrodach (1927) w ciekawy sposób nawiązywał do corbusierowskiej idei symbiozy architektury z otoczeniem. Inny projekt dotyczył wysokiego domu mieszkalnego dla bogatej klienteli: bezdzietnych małżeństw i kawalerów (1926). W pracach architektonicznych chodziło im nie o same budynki, lecz "o metodę plastycznego komponowania (budowania) w trzech wymiarach w oparciu o określoną abstrakcję geometryczną".

Tworzyła także fotomontaże i okładki książek, słynna jest okładka zbioru wierszy Włodzimierza Majakowskiego (1927), która pozostaje klasycznym przykładem nowoczesnej grafiki okładkowej. Połączyła fotograficzny portret poety z układem barwnych płaszczyzn napisów i tła, tworząc interesujący fotomontaż.

Współpracowała z Mieczysławem Szczuką. Wystawiali razem w 1923 r. w Wilnie na Wystawie Nowej Sztuki i w Berlinie w galerii „Der Sturm”.

Była w gronie założycieli (razem z Mieczysławem Szczuką, Władysławem Strzemińskim, Henrykiem Stażewskim i E. Millerem) Grupy Kubistów Konstruktywistów i Suprematystów „Blok” (1924-26). Szczuka twierdził, że to Żarnowerówna zainicjowała powstanie grupy oraz pisma o tej samej nazwie, aktywnie uczestniczyła też w formułowaniu programu i współredagowała wszystkie 11 numerów wydawnictwa, nawet po śmierci Szczuki w 1927 r. Nawiązywała kontakty z przedstawicielami europejskich awangard tym łatwiej, że znała kilka języków obcych. Pozyskiwała teksty programowe, przedrukowywane następnie w numerach „Bloku”. Dokładała się także do finansowania pisma. Opowiadała się za utylitarną funkcją sztuki, podkreślała jej użytkowy charakter i pragnęła, aby nowa sztuka odcisnęła swoje piętno na produkcji przemysłowej i budowlanej.

Tworzyła zaangażowane projekty do wydawnictw propagandowych i politycznych, wykonywanych do 1931 r. i sporadycznie później. W 1928 r. przygotowała dla listy lewicy całą serię plakatów towarzyszących wyborom do Sejmu, m.in. Na Jedność Robotniczo Chłopską Głosuj! Inny plakat z tej kampanii 13-tka Jedność Robotniczo-Chłopska jest uważany za największe osiągnięcie artystyczne w jej twórczości plakatowej. Działanie plastyczne plakatu jest bardzo silne: przedstawia karzącą pięść ludu robotniczego uderzającą w budynek więzienia. Prosta kolorystyka ogranicza się do białej plamy bryły więzienia, czerni tła plakatu i czerwieni trzynastki - numeru lewicy na liście wyborczej. Jest też autorką strony tytułowej „Czerwonego Sztandaru”, organu Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski.

W 1926 r. uczestniczyła w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Bukareszcie oraz w I Międzynarodowej Wystawie Architektury w Galeria Zachęta w Warszawie. W 1927 r. w Wystawie Architektury Nowoczesnej w Moskwie a w 1929 r. w wystawie na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu.

Po śmierci Szczuki w 1927 r. wycofała się właściwie z życia artystycznego. Nie mogła znaleźć sobie miejsca w Polsce i w 1937 r. wyemigrowała z kraju, początkowo do Paryża. Zmuszona do ucieczki z ogarniętej wojną Europy, poprzez Portugalię trafiła do Kanady, a potem do Nowego Jorku.

Tragedia II wojny światowej wywołała w Żarnowerównie potrzebę podjęcia pracy artystycznej. Artystka wróciła do fotomontażu w serii ilustracji do książki Obrona Warszawy, wydanej w USA w 1942 r. Konstruktywistyczne podziały płaszczyzny łączą się w nich z dramatyczną ekspresją treści. W ostatnich dniach wojny artystka rozpoczęła pracę nad monumentalną płaskorzeźbą Powstanie w warszawskim getcie, która jednak nigdy nie została ukończona.

W Nowym Jorku odnalazła szansę dalszego artystycznego rozwoju, w słynnej galerii Peggy Guggenheim Art of This Century miała możliwość prezentowania w 1946 r. swojej twórczości (gwasze o silnej wymowie dramatycznej) na indywidualnej wystawie. Wzięła też udział w wystawie inaugurującej działalność The Jewish Museum.

Ostatnie lata życia spędziła w USA.

Jej prace znajdują się m.in. w Muzeum Sztuki w Łodzi.

Wystawa przygotowana w Muzeum Sztuki w Łodzi przez kuratorów Miladę Ślizińską i Andrzeja Turowskiego pokazuje wyniki ich wieloletnich badań i poszukiwań, zebraną obszerną, do tej pory nieznaną, dokumentację życia i twórczości artystki. Reprodukcje i archiwalia przybliżają część zaginionych prac Żarnowerówny, także tych z okresu międzywojennego, wszak twórczy jej dorobek znany jest dziś w bardzo wyrywkowej formie. W 1923 r. powstał Szkic do konstrukcji przestrzennej, w 1924 r. powstały cykle zatytułowane Kompozycje typograficzne i Kompozycje nowe. Wczesne obrazy Żarnowerówny nie są znane, a z zachowanych opisów wynika, że przedstawiały geometryczne, typograficzne kompozycje z użyciem skośnych linii, które dynamizowały płaszczyznę. Podobnie nie zachowały się abstrakcyjne rzeźby artystki konstruowane na zasadzie opozycji wklęsłych i wypukłych planów.

Na wystawie został zaprezentowany fragment twórczości z ostatnich 10 lat życia, których rekonstrukcja możliwa była dzięki wnikliwym badaniom pomysłodawczyni wystawy, Milady Ślizińskiej – m.in. gwasze i rysunki powstałe w Stanach Zjednoczonych, niepokojące swoją odmiennością od wcześniejszej twórczości, jak również słynny relief Powstanie w Getcie Warszawskiem. Znajdują się na niej także dokumenty z międzynarodowych archiwów, prace z nowojorskich kolekcji prywatnych oraz ze zbiorów Muzeum Sztuki w Łodzi, które jako jedna z niewielu publicznych instytucji posiada w swojej kolekcji prace artystki. Także pokazana jest częściowa rekonstrukcja owej wystawy z 1946 r. w Galerii Peggy Guggenheim w Nowym Jorku.

Wystawa ma bogato ilustrowany monograficzny katalog, w polskiej i angielskiej wersji językowej, w którym znajdują się teksty:

  • Andrzeja Turowskiego – o sztuce Żarnowerówny w okresie międzywojennym,
  • Milady Ślizińskiej – o życiu i twórczości artystki w nieznanym dotąd okresie jej ostatniego burzliwego dziesięciolecia,
  • Aleksandry Idzior – o istotnych cyklach fotomontaży z czasów wojny, poświęconych obronie Warszawy i wojskom kanadyjskim,
  • Magdaleny Dąbrowski – opisujący twórczość Teresy Żarnower na tle nowojorskiej awangardy lat 40. XX w.

W katalogu jest też kalendarium życia i twórczości artystki, pełny katalog znanych dzieł, dokumenty i bibliografia, opis archiwaliów, a także reprodukcje wszystkich prac. Katalog wystawy liczy 523 strony tekstu i reprodukcji i zawiera mnóstwo tekstów oryginalnych oraz reprodukcji dokumentów i prac artystki, pełny katalog znanych dzieł. ISBN 978-83-63820-20-6.

Bogate informacje o życiu i twórczości Teresy Żarnowerówny zamieściła Ewa Gorządek: Teresa Żarnower (Żarnowerówna), w serwisie Culture.pl (http://culture.pl/pl/tworca/teresa-zarnower-zarnowerowna)

.